همشهری آنلاین _ حسن حسن زاده: در حافظه مشترک کوهنوردان و طبیعتگردان تهرانی جایی برای خود دست و پا کرده و حالا دیگر یکی از نمادهای شهر و از مجسمه‌های مشهور تهران به شمار می‌رود. با وجود این شاید هنوز کمتر کسی از قصه ساخت این مجسمه که با دست‌های هنرمند مرحوم استاد «رضا لعل ریاحی» ساخته شده است خبر داشته باشد. در گفت‌وگو با «علیرضا زمانی» تهران‌شناس ماجرای ساخت مجسمه مشهور میدان سربند را مرور کرده‌ایم.
برای آگاهی از ماجرای ساخت مجسمه مشهور میدان سربند باید به سال‌های آخر دهه ۳۰ سفر کنیم؛ به روزهایی که اگرچه هنوز از این مجسمه در میدان سربند خبری نبود اما ارتفاعات شمال تهران پاتوق کوهنوردان حرفه‌ای و گروه‌های کوهنوردی به شمار می‌رفت. زمانی می‌گوید: «سال ۱۳۳۷ گروهی از کوهنوردان باسابقه پیشنهاد ساخت مجسمه‌ای نمادین از کوهنوردان ایرانی را مطرح کردند. این پیشنهاد توسط حسن وجدان خوش یکی از کوهنوردان مطرح آن دوران به سرهنگ بیات، رئیس وقت فدراسیون کوهنوردی ارائه شد.» پس از موافقت رئیس فدراسیون، شهرداری تهران هم برای ساخت مجسمه پای کارآمد. زمانی ادامه می‌دهد: «پس از نظر مثبت فدراسیون، شهرداری تهران هم با ساخت این مجسمه موافقت کرد و مبلغی حدود ۱۰ هزار تومان به ساخت این مجسمه شهری اختصاص داد.»
- شاه قدمی مدل مجسمه شد
پس از موافقت فدراسیون کوهنوردی و شهرداری تهران برای ساخت یک مجسمه نمادین از کوهنوردان ایرانی نوبت به انتخاب هنرمندی رسید که به بهترین شکل از عهده این کار برآید. در این مرحله نام استاد رضا لعل ریاحی که از استادان برجسته دانشکده هنرهای زیبای دانشگاه تهران بود به میان آمد. زمانی می‌گوید: «استاد لعل ریاحی برای خلق این اثر نیاز به طراحی مجسمه از روی یک مدل داشت. سرهنگ بیات، رئیس فدراسیون وقت کوهنوردی ایران که ارتشی بود و شناخت کاملی از کوهنوردان و چتربازان ارتش داشت، وظیفه معرفی مدل را برعهده گرفت.
او گروهبان قربانعلی شاه قدمی را که بعدها در زمان جنگ به امیر معروف شد به استاد لعل ریاحی معرفی کرد. شاه قدمی در زمان انتخابش به‌عنوان مدل حدوداَ ۳۰ ساله و یکی از مربیان کوهنوردی مرکز آموزش‌های تکاوری ارتش بود. شاه قدمی علاوه بر کوهنوردی در چتربازی و اسکی هم مهارت‌های بسیاری داشت. او کمی پیش از ماجرای ساخت مجسمه در یکی از مانورهای ارتش که در حضور سرهنگ بیات در سربند برگزار شد با انجام حرکات نمایشی تحسین همه حاضران را برانگیخته بود. همین مسئله باعث شد سرهنگ بیات هنگام انتخاب مدل پیش از دیگر کوهنوردان ارتش به یاد او بیفتد.»
این مجسمه ۲ بار ساخته شد
مجسمه کوهنورد میدان سربند اما در همان سال نخست آسیب دید و استاد لعل ریاحی یکبار دیگر برای ساخت مجسمه دست به کار شد. زمانی ادامه می‌دهد: «مجسمه کوهنورد ابتدا از جنس گچ ساخته و حدود سال ۱۳۳۸ در میدان سربند نصب شد. اما شرایط آب و هوایی ارتفاعات شمال تهران خیلی زود آسیب‌های جدی به مجسمه وارد کرد. تا جایی که استاد لعل ریاحی یکبار دیگر دست به کار شد و این‌بار مجسمه‌ای از جنس سیمان برای نصب در میدان سربند ساخت. مجسمه سیمانی این‌بار سال ۱۳۴۱ در میدان سربند قرار گرفت. این مجسمه ۳ متری تا امروز هم زینت‌بخش مسیر کوهنوردی دربند است.»
- نشان شجاعت بر سینه کوهنورد بالیاقت
در میان روایت‌های شفاهی که از ماجرای ساخت مجسمه سربند وجود دارد، روایت‌های نادرستی هم شنیده می‌شود. برخی رشادت و شجاعت مرحوم شاه‌قدمی در عملیات نجات حادثه سقوط هواپیمای آمریکایی را علت انتخاب او به‌عنوان مدل مجسمه عنوان کرده‌اند که روایت درستی نیست. زمانی می‌گوید: «برخی علت انتخاب مرحوم شاه‌قدمی به‌عنوان مدل مجسمه کوهنورد را شجاعت او در عملیات نجات حادثه‌دیدگان سقوط هواپیمای آمریکایی دانسته‌اند که درست نیست. چون این حادثه سال ۱۳۴۰ رخ داد و انتخاب شاه‌قدمی به‌عنوان مدل برای ساخت مجسمه به سال ۱۳۳۷ برمی‌گردد.» با وجود این، اشاره به شجاعت و مهارت مرحوم شاه‌قدمی در عملیات نجات حادثه‌دیدگان سقوط هواپیمای آمریکایی خالی از لطف نیست. زمانی در این‌باره می‌گوید: «مرحوم شاه قدمی در قامت یک کوهنورد زبده بسیاری از قله‌های معروف کشور را فتح کرد و به شهرت رسید.
اما نقش پررنگ او در عملیات نجات هواپیمای آمریکایی بود که بیش از پیش نامش را سر زبان‌ها انداخت. سال ۱۳۴۰ یعنی ۲ سال پس از ساخت و نصب مجسمه کوهنورد در میدان سربند، یک فروند هواپیمای آمریکایی اطراف قله زردکوه سقوط کرد. ابتدا یک گروه نجات آلمانی به محل حادثه اعزام شدند اما چتر یکی از نجاتگران آلمانی به صخره‌هاگیر کرد و تلاش‌های بعدی نجاتگران این گروه آلمانی هم بی‌نتیجه ماند. پس از این اتفاق، ارتش ایران وارد عمل شد و گروهی از نظامیان ایرانی که امیر شاه قدمی هم عضوی از این گروه بود به محل سقوط هواپیما در ارتفاع ۳ هزار و ۷۸۰ متری زردکوه با دمای منفی ۳۰ درجه اعزام شدند. مرحوم شاه قدمی در این عملیات سنگ تمام گذاشت و علاوه بر نجات جان ۲ نفر از حادثه‌دیدگان، پیکر جان‌باختگان را بازگرداند.»
مجسمه سیمانی کوهنورد که سال ۱۳۴۲ نصب شد برخلاف نسخه اولیه مجسمه در برابر شرایط آب و هوایی مقاومت خوبی داشته و در ۶ دهه اخیر فقط یکی دو بار به‌صورت جزئی مرمت شده است.
استاد رضا لعل ریاحی، پیکرتراش، نقاش برجسته و خالق مجسمه کوهنورد میدان سربند، سال ۱۳۹۸ در ۹۸ سالگی درگذشت.
امیر شاه قدمی، کوهنورد، چترباز و یکی از زبده‌ترین نیروهای ارتش جمهوری اسلامی ایران با درجه استوار یکمی بازنشسته شد و سال ۱۳۹۱ به دلیل کهولت سن درگذشت.
نسخه پلیمری این مجسمه سال ۱۳۹۴ توسط سازمان زیباسازی شهر تهران تهیه شد که در گالری برگ نگهداری می‌شود تا در صورت بروز آسیب جدی، دوباره مجسمه احیا شود.
نظر شما